صنایع دستی چوبی

مصنوعات چوبی

 منبت کاری:

واژه منبّت از نبات به معنی گیاه، گرفته شده است و در اصطلاح به نقش برجسته و کنده کاری روی چوب گفته می شود.

ابزار و وسایل مورد نیاز در منبّت کاری

1. مغار

2. چکش چوبی (تخماق)

3. دیگر وسایل و ابزار

6- مغار و انواع آن  

مغار: تیغه ای است فولادی با دسته چوبی یا پلاستیک فشرده که در مقابل ضربه، مقاوم است. مغارها به چهار گروه تقسیم می شوند:

1. مغارهای تخت :

که تیغه ای تخت با لبه برش صاف دارد و برای دوربری خطوط و کنده کاری زمینه منبّت استفاده می شوند.

2. مغارهای نیم واز :

که دارای تیغه ای ناودانی شکل با لبه برش هلالی است و برای دوربری قسمتهای منحنی شکل و ساخت و ساز استفاده می شود.

3. مغارهای لگویی :

با تیغه ای ناودانی شکل و لبه برش نیم دایره است و از آن برای دوربری قسمتهای دایره ای شکل و ساخت و ساز نقوش استفاده می شود.

4. مغار شفره :

با تیغه ای ناودانی با لبه برش به شکل هفت است و از آن برای شیار زدن و دوربری اولیه نقوش استفاده می شود.

چکش چوبی 

چکش چوبی وسیله ای است که از یک دسته و یک سر چوبی درست شده و منبت کاران برای ضربه زدن به سردسته مغار از آن استفاده می کنند.

 مراحل تولید منبت 

1. انتخاب و آماده نمودن طرح و قطعه چوب مناسب برای منبت کاری؛

2. انتقال طرح روی چوب :

که از طریق چسباندن طرح روی چوب، طراحی مستقیم، کپی کردن طرح، گرده کردن طرح روی چوب مورد نظر انجام می  گیرد.

3. دوربری :

برای شکل گیری نقش منبت، ابتدا دوربری و سپس زمینه ی اطراف نقوش را کنده کاری می کنند.

4. کنده کاری :

با استفاده از مغاز تخت، ابتدا چوب اضافی کناره های زمینه کار و در نهایت چوب اضافی بخشهای میانی زمینه را برمی دارند.

5 . ساخت و ساز و روسازی :

پس از تراشیدن زمینه کار، با مغار مناسب، ساخت و ساز را شروع می کنند.

معرق 

معرق چوب تلفیق و ترکیبی است از انواع چوبهای خودرنگ، مواد و مصالحی مانند استخوان، صدف، روی، مس، عاج، خاتم و غیره که در روی سطح چوبی، نقشی را به وجود می آورد.

مواد و مصالحی که در ساخت معرق چوب به کار می رود، به دو گروه چوبی و غیر چوبی تقسیم می شوند:

1. مواد و مصالح چوبی :

در معرق چوب از انواع چوب خودرنگ مانند گردو، چنار، عناب، نارنج، سنجد، زبان گنجشک، راش، گلابی، فوفل و بسیاری از چوبهای دیگر، بنا به طرح مورد نظر و سلیقه معرق کار انتخاب و استفاده می شود.

2. مواد و مصالح غیر چوبی :

هنرمند معرق کار، بنا به ذوق و سلیقه خود و طرح کار می تواند از مصالح دیگری مانند عاج، استخوان، صدف، فیبرهای مصنوعی، خاتم، مس و برنج استفاده کند.

 ابزار و وسایل مورد نیاز در ساخت معرق 

1. میز کار :

که باید متناسب با قد معرق کار باشد.

2. تخته پیشکار :

تخته ای کوچک و معمولاً نئوپان یا هفت لایی است که در جلوی آن شکافی به شکل هفت وجود دارد.

3. کمان اره :

که اره مویی بر روی آن بسته می شود.

4. اره مویی :

تیغه ای برنده و بسیار ظریف است که اندازه های مختلفی دارد.

5. در معرق کاری ابزار و وسایل دیگری مانند چوبسای، چکش، میخ سایه، میخ کش، تیزک و رنده به کار می رود.

روش تولید معرق 

1. رنگ بندی :

طرح مورد نظر را با توجه به رنگ، بافت و جنس مصالح مورد استفاده در معرق، رنگ بندی می کنند.

2. علامت گذاری و خُرد کردن طرح :

با توجه به رنگ بندی، طرح مورد نظر را علامت گذاری و شماره گذاری نموده، خرد کرده، بر اساس نوع مصالح، دسته بندی می کنند.

3 . برش کاری :

هر قطعه طرح را با اره مویی به دقت می برند.

4. جفت و جور کردن :

همه قطعه های طرح را مطابق علامت گذاری، کنار هم چیده، به یکدیگر می چسبانند، سپس در محل مربوطه روی زیر کار پرس می کنند.

5. پر کردن زمینه با چوب :

معرقی که زمینه آن با چوب پر می شود، معرق «زمینه چوب» نام دارد. 

  معرق منبت

به معرقی که نقشهای آن برجسته است، معرق منبت گفته می شود. برای ساخت معرق منبت ابتدا همه قطعه ها را مانند معرق می بُرند و بعد آنها را به طور مجزا به شیوه منبت کاری ساخت و ساز نموده، کنار یکدیگر جفت و جور می کنند. در پایان کار، قطعه ها را روی زیر کار در محل مربوطه نصب می کنند.

خاتم سازی 

هنر آراستن سطح اشیاء، به صورتی شبیه موزاییک، با مثلثهای کوچک و طرحهای گوناگون، خاتم سازی است. خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قرار دادن مثلثهای کوچک در کنار هم نقش بندی می کنند. هر چه مثلثها ریزتر و ظریفتر باشند، خاتم مرغوبتر است.

مهمترین شاهکارهای خاتم دوره صفویه 

از شاهکارهای خاتم دوره صفویه می توان صندوق مرقد امام موسی کاظم (ع)، صندوق مرقد امام حسن عسگری (ع) و ضریح حضرت سید علاء الدین حسین در شیراز را نام برد.

گره چینی 

گره چینی چوب از هنرهای ظریفی است که از اوایل دروه اسلامی در ایران رایج بوده است. گره ها اتصالات کوچکی از چوب هستند که به صورت زبانه ای به یکدیگر قفل می شوند و نقشهای زیبایی را به وجود می آورند، که هرچه ظریفتر باشند، از نظر هنری ارزش بیشتری دارند.

ابزار و وسایل مورد نیاز برای ساخت گره 

از چوب چنار، گردو، نارنج، گلابی و عناب برای ساخت گره چینی استفاده می شود. ابزاری که برای ساخت گره، مورد استفاده قرار می گیرد تقریباً همان ابزاری است که در یک کارگاه درودگری وجود دارد؛ مانند: انواع اره، رنده، گیره، میز کار، خط کش و ...

 روش تولید گره چینی 

1. تعیین اندازه کار؛

2. طراحی و رسم گره مورد نظر بر اساس اندازه کار که نیاز به تجربه و تسلط و وقت دارد.

3. الگو برداری :

از روی قسمتهای مورد نیاز گره رسم شده، الگو یا قالب برداشته می شود.

4. ساخت چارچوب :

چارچوب در اندازه مورد نظر ساخته می شود.

5. برش چوب آلتها :

برای ایجاد نقش گره، چوبها به ضخامت بند رسم شده بریده می شود.

6. واگرفتن قالب روی چوب آلتها :

به تعداد مورد نیاز چوبهای واگیره، از قالبهای آماه شده، تهیه می شود.

7. نشان کردن آلتها :

به وسیله اره پشت بنددار، زوایه های اتصالات روی چوب آلتها برش می خورد.

8. ابزار زدن روی آلتها :

با رنده ابزار، روی آلتها ابزار می زنند.

9. ساخت اتصال آلتها :

دو سر هر یک از آلتها فاق و زبانه می شود.

10. چیدن آلتها :

چیدن گره و درگیر نمودن اتصالهای ساخته شده، آخرین مرحله کارگر چینی است.

 خراطی

خراطی، ساختن اشیاء از چوب است که سابقه ای بسیار طولانی دارد. بقایای نقش برجسته های کاخ داریوش در تخت جمشید نشان می دهد که تخت و چهار پایه و عود سوز آن به شویه خراطی تهیه شده است.

مواد و مصالح حصیر بافی  

انواع نی، بوریا، علف، ساقه برگی نخل، پوست بعضی از درختان، ترکه بید یا درختان دیگر در بافتن حصیر به کار می رود.

روشهای حصیربافی

حصیر به طور عمده با دو روش «مارپیچ» و «درهم بافته یا مشبک» بافته می شود.

روش حصیربافی مارپیچ  

این روش از دو عنصر تشکیل شده است: پایه و باریکه یا نواری که برای دوختن آن به کار می رود. «پایه» قطعه ای طویل و انعطاف پذیر و معمولاً با مقطع دایره یا بیضی است که از دسته ای علف، پوست درخت، چندین ترکه یا ترکیبی از آنها تشکیل می شود، برای بافتن سبد پس از مارپیچ کردن پایه به دور خود، آن را با نواری از جنس علف یا تراشه محکم می کنند. در صورت مرکب بودن پایه، آن را به هم می بندند و هر مارپیچ را به دیگری متصل می کنند. روش مارپیچ مناسب ساختن بسیاری از شکلهای مدوّر است.

روش درهم بافته یا مشبک 

نوع ساده این بافت از به هم بافتن دو گروه نوار از ماده مصرفی به وجود می آید که معمولاً به شیوه تار و پود عمود بر یکدیگر قرار می گیرند. اما گاهی ممکن است از زاویه قائمه خارج شوند. تارها از نظر ضخامت و انعطاف با پودها یکسانند اما رنگ آنها می تواند متفاوت باشد. در این روش، تنوع کمی وجود دارد که در میزان ظرافت تولیدات آن به چشم می خورد. این روش در تهیه ظروف و زیراندازها به کار می رود.